ارتباطات نوین جادوی هزاره سوم  

شهروند الکترونیک کیست؟ 

برای چه کسانی است؟ به طور ویژه ای برای ارائه خدمات به آنهایی طراحی شده است که دارای دانش و اطلاعات اندکی از کامپیوتر و اینترنت هستند. این افراد می توانند گروههای زیر باشند (البته فقط محدود به این گروهها نمی شوند):

* شهروندان سالمند

* دادو ستدهای حرفه ای که با اینترنت در ارتباط نیستند.

* خدمتکاران عمومی* کارکنان در زمینه مهاجرت

* افرادی که مدت زیادی بی کار بوده اند.

* افرادی که خارج از منزل کار نمی کنند.

برنامه شهروند الکترونیک برای همگــان صرف نظر از موقعـیت اجتـماعی، تحصیلات، سن، سطح توانایی و درک می‏باشد اما داشتن اطلاعات و دانش اندکی از کامپیوتر قبل از ثبت نام برای این برنامه می‏تواند مفید باشد.این برنامه چگونه آموزش داده می شود؟ بـرنامـه تا حـدودی توسط مـربی آمـوزش داده می شـود اما همچنین می تواند به طور مستقل مطالعه شود.

 داوطلبان از طریق راهنمای درسی آسانی کار می کند که شامل کارهایی است که طراحی شده اند تا به داوطلب امکان دهد تا بیشتر با فرهنگ اینترنت آشنا شود و به داوطلب تجربه عملی از برخی فرصتهایی می دهد که اینترنت ارائه می کند.

بسته به توانایی داوطلب حدود 30 ساعت آموزش نیاز دارد. این برنامه به طور انعطاف پذیری طراحی شده است به طوریکه به داوطلب امکان می دهد تا در سرعت دلخواهش ان را بیاموزد.برنامه شهروند الکترونیک چه حوزه هایی را تحت پوشش دارد؟  

 برنامه شهروند الکترونیک به سه بلوک به شرح زیر تقسیم می شود:

1: مهارتهای پایه بلوک مهارتهای پایه به داوطلب اطلاعات و مهارتهای لازم جهت استفاده از کامپیوتر و اینترنت را می دهد.  

این بلوک شامل: کامپیوتر - فایل ها و پوشه ها- برنامه های کاربردی ساده - مبانی اینترنت - مبانی ایمیل.

2: جستجوی اطلاعات بلوک جستجوی اطلاعات داوطلب را از ماهیت و وسعت اطلاعات موجود روی اینترنت در زمینه های خبری، دولت، مشتری، مسافرت، تعلیم و آموزش، اشتغال، پزشکی، آشنا می سازد.  

این بلوک شامل:- جستجو - محدوده وسیعی از منابع اینترنتی-  احتیاط ها- نتایج و خطرات - اعتبار و اطلاعات.

3: مشارکت الکترونیکی با کسب مهارتهای کامپیوتر و جستجو در اینترنت، این بلوک مجموعه مهارتهای لازم برای داوطلب را تکمیل می کند تا یک شهروند الکترونیکی شود.

  این بلوک شامل: - خدمات روی خط (online) . 

 برنامه های کاربردی عملی داوطلب شهروند الکترونیک چه مهارتهایی را کسب خواهد کرد؟ با تکمیل این برنامه داوطلبان مهارتهایی را کسب خواهند کرد که به آنها امکان می دهد تا بطور کامل در جامعه الکترونیکی(e-society)  مشارکت کنند.

داوطلبان: - از منابع اطلاعاتی و خدمات موجود روی خط آگاه خواهند شد.

* قادر به جستــجــو در world wide web و اســتخراج اطلاعات مفید در زمینه های اخبار، دولت، مشتری، مسافرت، آموزش، اشتغال، بهداشت، گروههای مورد علاقه وتجارت خواهند کرد.

* قادر به جستجوی اطلاعات از منابع مختلف خواهند شد.

* قادر به استفاده از خدمات دولت الکترونیکی (e-government) و خدمات تجاری روی خط  (مثلأ خدماتبانکی) خواهند شد.

* معاملات روی خط را انجام خواهند داد (مثلأ رزرو کردن بلیط هواپیما)

* قادر خواهند بود تا به عنوان یک شهروند الکترونیکی کاملأ مشارکت داشته باشند.

  شهر و شهروند الکترونیک 

شهروند الکترونیک، فردی است که توانایی استفاده از خدمات برخط دولت‌ها را در حد مطلوب داشته باشد، در واقع شهروندان الکترونیک همان کاربران جوامع اطلاعاتی هستند.

تعریف شهروند الکترونیک و زیر مجموعه‌های آن شهروندان در طول زندگی خود، نقش‌های متفاوتی ایفا می‌نمایند که در هر کدام از این نقش‌ها وظایفی بر عهده آن‌هاست.

 شهروند الکترونیک، کسی است که توانایی انجام وظایف روزمره‌ای که ایفای نقش‌های متفاوت درطول زندگی برای وی بوجود می‌آورد را با کمک ابزارهای الکترونیکی داشته باشد. تمامی انسان‌ها در طول زندگی خود، نقش‌های متفاوتی را ایفا می نمایند. 

 برای هر یک از ما، در نقش فرزند، والدین، خویشاوندان دور و نزدیک، کاسب، تاجر، کارمند، مدیر، تولید کننده، دانش آموز، دانشجو، معلم ، استاد، رئیس دانشگاه و ده‌ها نقش کوچک و بزرگ دیگر وظایفی متصور است که به صورت روزمره به آنها می‌پردازیم. ما تا به امروز این وظایف را به کمک روش‌های فعلی انجام می‌دادیم، اما امروزه ابزار الکترونیکی، انجام امور و ایفای وظایف شهروندی را بسیار ساده‌تر، سریع‌تر و ارزان‌تر نموده است.

 به عنوان مثال، یک زن در یک خانواده نقش یک همسر و مادر را بر عهده دارد. بخش عمده‌ای از خریدهای خانه بر عهده مادر است، پرداخت قبوض، پیگیری وضعیت تحصیلی فرزندان و ده‌ها وظیفه ریز و درشت دیگر بر عهده وی گذاشته شده است. چنانچه این مادر بتواند برخی از این وظایف را با استفاده از ابزارهای الکترونیکی مانند وب سایت‌ها، پست الکترونیک و ...به انجام رساند، طبعا صرفه‌جویی بسیاری در وقت و هزینه خانواده خواهد شد و این وقت و هزینه اضافه را صرف امور مهم دیگری خواهد نمود. این مادر در محل کار خود در نقش یک معلم، کارمند، مدیر و غیره است؛ در این نقش‌ها نیز وی می‌تواند با استفاده از ابزارهای الکترونیکی انجام امور را تسریع و کم هزینه‌تر نماید.

 این مادر/ کارمند نقش‌های اجتماعی متفاوت دیگری را نیز ایفا می‌نماید که در هر کدام از آنها ابزار الکترونیکی به نحوی می تواند به وی کمک نماید. وی وقتی یک شهروند الکترونیکی خواهد بود که بتواند این وظایف مختلف را با کمک ابزار الکترونیکی و با کیفیت و کمیت بسیار بهتری به انجام رساند.

مقوله های جدیدی چون تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک، سلامت الکترونیک، انتشارات الکترونیک، انتخابات الکترونیک و ... هر یک در برگیرنده قسمتی از زندگی و فعالیت‌های روزمره ما هستند. شهروند الکترونیک باید بتواند در قالب آن‌ها به انجام وظایف خویش بپردازد. شهروند الکترونیک به شهروندی گفته می شود که توانایی استفاده از خدمات برخط دولتها را در حد مطلوب داشته باشد.

 در واقع شهروندان الکترونیک همان کاربران جوامع اطلاعاتی هستند. جایگاه شهروند الکترونیک در کشور بر اساس آمار مستند، کشور ما در سال 2007 میلادی با 18 میلیون کاربر اینترنت، 53.7% از کل کاربران خاورمیانه را به خود اختصاص داده است.

 تمامی این کاربران به طور قطع از یک سطح مهارت‌های پایه و اولیه‌ای برای استفاده از کامپیوتر و اینترنت بالاتر می‌باشند که البته می‌توانند جزو کاربران بسیار حرفه‌ای اینترنت باشند، ولی مساله بسیار مهم این است که آن‌ها از حداقل دانش مورد نیاز برای استفاده از خدمات الکترونیک بهره‌مندند.

 از سوی دیگر، ما تا به حال در بسیاری از بخش‌ها، کاربردهای مورد نیاز در حوزه‌های مختلف تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک و ... را شناسایی و ایجاد ننموده‌ایم که با استفاده از زیرساخت‌های فعلی فناوری اطلاعات کشور قابل پیاده‌سازی است. 

ضمن اینکه باید در نظر داشته باشیم که زیرساخت‌ها و بسترهای فنی، حقوقی، فرهنگی، اقتصادی و ... فعلی امکان پیاده‌سازی بسیاری از خدمات الکترونیکی را فراهم نمی‌نماید. البته این مساله کم و بیش گریبانگیر تمامی کشورهاست. همچنین باید در نظر بگیریم که برخی از کاربردهایی که تا به حال ایجاد گردیده با اصول (قابلیت استفاده) سازگاری چندانی ندارند. به هر صورت هم اکنون کاربران اینترنت در ایران با کاربردها و خدمات برخط زیادی که قابلیت استفاده مطلوبی نیز داشته باشند روبرو نیستند و طبیعتا استفاده از این خدمات را نیز فرا نگرفته‌اند. بنابر این ما نمی‌توانیم این کاربران را شهروندان الکترونیک بنامیم.

 اما از طرف دیگر وقتی به کاربردهایی که در کشور ایجاد گردیده، نگاه می‌کنیم، شاهدیم که این کاربران به سرعت استفاده از آن را فرا گرفته و به خوبی و به صورت بسیار فراگیر از آن‌ها استفاده می‌نمایند. این مسئله نشانگر آن است که چنانچه به حرکتهای خود در ایجاد بسترها و کاربردها شتاب بیشتری بدهیم، قطعا از پتانسیل بسیار بالایی برخورداریم.

  نقش و جایگاه شهروند الکترونیک در کشورهای دیگر

جایگاه شهروند الکترونیک درکشورهای دیگر در برنامه 5 ساله‌ای‌ که اتحادیه اروپا به همین منظور تدوین نموده، عنوان شده که تمامی شهروندان اروپایی و حتی ناتوانان جسمی تا سال 2010 قادر به استفاده از خدمات دولت و شهرداری الکترونیک با استفاده از ارتباطات فناوری نوین اطلاعات خواهند بود. در این برنامه علاوه بر اهداف، مسائلی نظیر ریز برنامه‌ها، بودجه‌ها، آموزش‌ها و دیگر موارد مورد نیاز دیده شده است.

به عنوان مثال، دولت نیوزلند علاوه بر هدف‌گذاری فوق عنوان نموده تا سال 2020 با توجه به فرصتهای فزاینده‌ای که فناوری شبکه و اینترنت به وجود می‌آورد، باید نوع اشتغال کارکنان دستگاه‌های دولتی و سازمان‌های مرتبط با آن‌ها تغییر یابد.

 این‌ها نمونه‌هایی از فعالیت‌های دیگر کشورهای دنیاست، اما در کل بسیاری از کشورهای دنیا چه توسعه یافته و چه در حال توسعه برنامه‌ریزی‌هایی با توجه به مقتضیات اجتماعی، فرهنگی و فنی خود برای رسیدن به اهداف خدمات الکترونیکی خود انجام داده‌اند. که در این بین برخی کشورهای پیشتاز مانند انگلستان تا به حال دستاوردهای بسیار خوبی داشته‌اند، به گونه‌ای که این کشور تا پایان سال 2005 میلادی صدها نوع از خدمات خود را به صورت الکترونیکی ارائه داده است.

پرداختن به شهروند الکترونیک، می‌تواند چه مسائلی را به دنبال داشته باشد؟ شهرداری چه میزان می‌تواند برای عملیاتی شدن شهروند الکترونیک موثر باشد؟ اینترنت و دیگر ابزارهای ارتباطی جدید واژه‌گان و سبک‌های جدیدی در زندگی بشر بوجود آورده‌اند. استفاده از خدمات برخط منافع بسیاری مانند کاهش آلودگی هوا، کاهش ترافیک، کاهش مصرف سوخت، کاهش هزینه‌ها، تسریع در انجام امور و ده‌ها منفعت دیگر در پی دارند که این موارد برهیچ کدام از ما پوشیده نیست. 

پرداختن به این مباحث فرصت‌های جدیدی برای ما بوجود می‌آورد، در حالی که عدم توجه به آن علاوه بر از دست دادن فرصت‌ها می‌تواند تبدیل به یک تهدید گردد. به عنوان مثال، واژگانی مانند WORK @ HOME با وجود این ابزارهای جدید ارتباطی معنی و مفهوم تازه‌ای یافته‌اند. از قدیم‌الایام خانه محل آسایش و فراغت از کار بوده، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی علاوه بر محل آسایش می‌تواند به دفتر کار ما نیز تبدیل گردد. شهروند الکترونیک باید بتواند با این مقوله‌های جدید به خوبی کنار آمده و به بهبود زندگی و اجتماع خود کمک کند.

 نقش شهرداری در شهروند الکترونیک

در این میان، شهرداری‌ها به عنوان یکی از سازمان‌هایی که بیشترین تماس‌ها را با زندگی روزمره مردم دارند، نقش بسیار مهمی در این مورد ایفا می‌نمایند. ضمن این‌که پرداختن به خدمات برخط و مقوله شهروندان الکترونیک از بار مسوولیت‌های آن‌ها نیز به شدت خواهد کاست. به عنوان مثال، سال‌هاست که در کشور سعی می‌شود معابر، ادارات و ... برای جانبازان و معلولان جسمی حرکتی مناسب‌سازی گردد بحث شهروند الکترونیک می تواند به این گروه از جامعه کمک بسیاری نماید.

 در شهرهای امروزه، به دلیل ساختار سازمان‌ها و چیدمان و مسایل ساختمانی، افراد با توانایی جسمی کم، جانبازان و معلولان از شانس برابری برای خدمات‌گیری بهره‌مند نیستند، ولی در شهرهای الکترونیک این افراد بدون نیاز به جابجایی و یا استفاده از ابزارهای خاص و پیشرفته حرکتی، توانایی استفاده مطلوب و برابر از خدمات را خواهند داشت.

اگر در برخی از سازمانهای ما در حال حاضر به دلیل عدم رعایت مسایل استاندارد ساختمانی، راهی برای بالا رفتن افراد با توانایی کم موجود نیست و افراد برای پیگیری یک نامه باید پله‌های متعددی را با زحمت بسیار طی کنند، در شهر الکترونیک و با وجود گیشه‌های الکترونیک افراد با فشردن چند دکمه همان کار را در ظرف چند دقیقه و بدون زحمت انجام خواهند داد. 

شهرداری‌ها به عنوان یکی از ارگان‌هایی که بیشترین خدمات را به شهروندان ارائه می‌نمایند، می‌توانند با الکترونیکی نمودن خدمات خود گام‌های موثری در بوجود آوردن شهرها و شهروندان الکترونیک و همچنین تشویق دیگران به ارائه و استفاده از خدمات برخط بردارند. عوامل و مواردی که می‌تواند در بهبود شهروند الکترونیکی موثر باشد؟

 ایران، هم‌اکنون 18 میلیون کاربر اینترنت دارد، بنابراین از پتانسیل بسیار بالایی در ایجاد شهروندان الکترونیک برخورداریم و یکی ازنقاط قوت ما در سطح منطقه و بعضاً جهان همین مساله است. 

عمده‌ترین مساله در ایجاد شهروندان الکترونیک فرهنگ‌سازی و تشویق شهروندان به استفاده از خدمات برخط ارایه شده توسط دولت و دیگر نهادهای ارائه دهنده خدمات است.

 آموزش افراد جامعه اعم از کارمندان دولت، دانشجویان وغیره باعث ترویج فرهنگ استفاده از خدمات برخط خواهد شد. این آموزش‌ها می‌تواند از سطوح ابتدایی در دوران دبستان تا آموزش‌های عالی برای تربیت متخصصان این امر، آموزش‌های آزاد کوتاه و بلندمدت، آموزش‌های غیر مستقیم و یا حتی آموزش در کاربردهای خاص را در برگیرد. این آموزش‌ها باید توسط افراد متخصص و جهت نیل به اهداف مشخص سیاست‌گذاری و اجرا گردد.

 صرف آموزش‌های پایه کامپیوتر نمی‌تواند باعث حرکت افراد به این سمت شود، بلکه باید در این آموزش‌ها جهت‌گیری کاملاً به سمت استفاده برخط از خدمات باشد. 

 نقش تبلیغات در شهروند الکترونیک

مساله بسیار مهم دیگر که می‌تواند به این فرهنگ کمک نماید، آموزش چگونگی استفاده از خدمات به جای بیان صرف وجود خدمات در تبلیغات است. 

متاسفانه تاکنون به جز در موارد انگشت‌شمار ما در تبلیغات فقط سعی در اعلام ارایه خدمات نموده‌ایم که این به تنهایی برای تشویق شهروندان به استفاده از این خدمات نیست. به عنوان مثال در تبلیغات تلویزیونی به کرات از وجود یک خدمت الکترونیکی نام برده می‌شود، اما معمولا چگونگی استفاده از این خدمت در هیچ کجای این تبلیغات تلویزیونی و یا جای دیگر بیان نمی‌شود. صرف وجود یک خدمت به صورت الکترونیکی اعلام گردد، برای استفاده شهروندان کافی نیست. 

بلکه باید بطور کاملاً واضح و عملی و از دید یک شهروند چگونگی استفاده از آن خدمت به نحو بسیار شایسته در وب سایت، تلویزیون و یا هر رسانه دیگر مناسب آن خدمت آموزش داده شود.

 ویژگی‌های شهرالکترونیک و برای رسیدن به آن باید چه راهی را طی کرد؟ 

شهرالکترونیک در حقیقت مدل الکترونیک و مجازی فعالیت‌ها در یک شهر با همان روابط و کارکردها و با همان پیچیدگی‌ها و مسائل موجود در آن است. در این شهر و در شکل آرمانی آن افراد باید توانایی انجام کلیه امور مربوط به خود را از هر مکان و در هر زمان با بهترین کیفیت داشته باشند.

شهروندان در ادارات، منازل و حتی در سفر توانایی انجام و پیگیری امور و کارهای خود را به راحتی و بدون نیاز به مراجعه حضوری و با استفاده از ابزارهای الکترونیکی داشته باشند. در این سیستم شهروندان از امکانات یکسان و برابر برای انجام امور برخوردار خواهند بود و برخلاف ساختار شهری فعلی که افراد زیادی عملاً به دلایل مختلف مانند بعد مسافت و فواصل متفاوت تا مراکز خدمات، محدودیت ساعت کار ادارات و غیره امکان استفاده برابر و یکسان از خدمات را از دست می‌دهند. این مشکل حتی به تراکم جمعیت در نقاط خاصی از شهرها و حتی در کلان مساله به شهرهای خاصی از کشورها انجامیده است.

 در شهر الکترونیک شهروندان خدمات مورد نیاز خویش را به سهولت و با صرف زمان و هزینه‌ای بسیار کمتر دریافت می‌نمایند. اولین گام در رسیدن به این آرمان شهر عزم راسخ دولت و سپس شهروندان برای رسیدن به آن است.همچنین هماهنگی دستگاه‌های دولتی برای پیوستن به این جریان بسیار مهم است. استفاده از سایت‌های Usable ،Accusable  و مبتنی بر استانداردهای جهانی برای ارایه خدمات دولتی یکی از مهم ترین گامها در تسهیل استفاده کاربران و زمینه ساز ایجاد شهرهای الکترونیک است.

 در این شهرها سایت‌ها و پورتال‌ها عملاً به محل تعامل شهروندان و ارائه‌دهندگان خدمات تبدیل شده و افراد در تماس مستقیم و مستمر با این ابزار می‌باشند. مطمئناً اگر این ابزار قابل استفاده برای آحاد افراد جامعه نباشد، عملاً بحث شهروند و دولت الکترونیک به نقطه بن‌بست خواهد رسید.  

تبلیغات الکترونیک چیست؟

تبلیغات الکترونیک به تبلیغاتی گفته می شود که شما به روش های الکترونیکی آن ها را ترویج می‏دهید. مانند تبلیغات با بهرگیری از  پست الکترونیکی ، تبلیغات در سایر سایت ها ، تبلیغات چند رسانه ای (مالتی مدیا ) ، تبلیغات در دنیای واقعی برای بازدید از سایت و ... است که هدف ارتباط و انتقال بهتر است. 

 دولت الکترونیک چیست؟

دولت الکترونیک تماما راجع از فن سازمانهای دولتی با یکدیگر همکاری پویا داشت باشند. به موارد زیر است.* ارایه و تامین خدمات بهتر برای افراد و سازمانهایی که از اطلاعات بهره گیری می کنند.* گسترش استاندارد با کسانی که خدمات و با اطلاعات دولتی سروکار دارند.   

عمده انتظارات: تامین بستری و ارایه موثرتر خدمات به مردم و جامعه وحدت رویه در ارایه خدمات دولتی  مناسب برای همکاری سازمانهای دولتی از طریق فن آوری های جدید. توجه داشته باشید که اجرای دولت الکترونیک یک پروژه بزرگ فناوری اطلاعات نیست. 

 آیا دولت الکترونیک به معنای از دست رفتن شغل برخی از افراد است؟

پیوستن به عصر اطلاعات به معنای تغییر در مهارتهای مورد نیاز برخی مشاغل و در نتیجه رشد و کوچک شدن بعضی از سازمانها و نهادهای دولتی روال و شیوه کار عده ای از کارکنان از حالت دستی به ارایه و عمومی خواهد شد. رشد قابل توجهی در نقش افرادی که می توانند به خدمات برخط تغییر خواهد کرد.

 استفاده کنندگان از خدمات دولتی (از طریق دولت الکترونیک) ارایه خدمت نمایند، در واحد دولت الکترونیک مقابل نبود و یا کمبود نیروهای ماهر بوجود خواهد آمد.

 هماهنگی لازم را در کوششهای هر یک از کارکنان در مورد بهره گیری از فرصتهای بوجود آمده در دولت الکترونیک به عمل خواهد آورد. دسترسی به دولت الکترونیک: کسانی که دولت الکترونیک به معنای جایگزین کردن این روشها کامپیوتر ندارند چه باید کنند؟  کامپیوتری با روشهای فعلی کار و تماس با دولت نیست؛ بلکه ارایه گزینه ای جدید در مردم هنوز می توانند امور خود را از طریق مراجعه مستقیم،  به کار و تماس با دولت است. حتی اگر کسی علاقمند و یا توانایی به تماس تلفنی و یا حتی فرستادن نامه انجام دهند. 

استفاده از کامپیوتر را نداشته باشد، کسانی هستند که او را در این امر یاری کرده و خدمات برخط مورد نیاز وی را تهیه و به او ارایه کنند.خدمات برخط(Online Services)  از آنجا که برخی خدمات دولتی نیاز به پرداخت هزینه های مربوط از طریق کارتهای اعتباری و به صورت برخط دارد، نبود مکانیزم این گونه پرداختها و عدم پذیرش وجه قانونی امضاء الکترونیکی، در فرایند رشد و تکامل خدمات برخط مانع بوجود آورده اند.

 ا ز کل جایگاههای اینترنتی دولتهای الکترونیک مورد بررسی قرار گرفته، فقط یک درصد آنها (درگاه دولت الکترونیک تایوان) کارت اعتباری و دو درصد ( دولتهای الکترونیک تایوان و ایرلند) امضاء الکترونیکی را می پذیرند. 

هزینه های ایجاد دولت الکترونیک آشکار است که یکی از موانع اصلی در ایجاد و گسترش دولت الکترونیک در سطح جهان، هزینه توسعه زیربناها و ایجاد جایگاه های ایترنتی می باشد.

 برخی از جایگاههای اینترنتی مانند جایگاه‏های کشورهای کاراییب که شدیدا مورد مراجعه گردشگران هستند، با پذیرش تبلیغات تجاری بخشی از هزینه ها را تامین می کنند. 

به عنوان یک گزینه برای کشورهای کوچک و فقیر می توان پروژه های کوچک دولت الکترونیک را در سطح مناطق تعریف کرده و اجازه داد تا آنها با گرد آوری اعتبارات کوچک مناطق، بار هزینه های کلان را تا حد زیادی تعدیل کند.

 منابع:

* بیک زاده، «دولت الکترونیک و روند آن در ایران»، 1382. قابل دسترس در سایت: آفتاب

* حسینی، علیرضا؛ «دولت الکترونیک چیست؟». قابل دسترس در سایت: دانشنامه روز

*« تبلیغات الکترونیک و چند رسانه ای»، 1387.

* خوشفر، غلامرضا. «بررسی تأثیر وسایل ارتباط جمعی بر اخلاق اجتماعی نوجوانان». قابل دسترس در سایت: فن آوران توسعه شرق